Pedagogika Planu Daltońskiego

W odpowiedzi na poszukiwania bardziej efektywnych sposobów pracy z dziećmi, mających na celu osiągnięcie takiego poziomu samodzielności, która pozwala im na odpowiedzialne i kreatywne działanie indywidualne i we współpracy, z ukierunkowaniem na refleksję i autorefleksję od 2019 r. rozpoczęliśmy w przedszkolu pracę w oparciu o założenia pedagogiki planu daltońskiego.

Koncepcja pedagogiki planu daltońskiego powstała w pierwszej połowie XX wieku. Początkowo nazywany był on Laboratoryjnym Planem Daltońskim i został opracowany przez Helen Parkhurst w Stanach Zjednoczonych. Impulsem do jego stworzenia była codzienna praca nauczycielki pracującej z dziećmi o różnym poziomie umiejętności, z odmiennymi potrzebami edukacyjnymi.

Plan daltoński to koncepcja polegająca na wdrażaniu do samodzielności w działaniu, podejmowaniu inicjatyw i odpowiedzialności za swoją pracę, a także rozwijająca umiejętność współpracy. Cztery zasady daltońskie to: samodzielność, odpowiedzialność, współpraca i refleksja.

Samodzielność w planie daltońskim oznacza, że dzieci mają możliwość samodzielnego rozwiązywania problemów, wykonywania zadań i poszukiwania właściwych rozwiązań. Dzieci chętnie podejmują wyzwania wymagające od nich aktywności. Rozwijanie samodzielności uczy i pozwala mierzyć się z własnymi możliwościami. Dzieci dokonują refleksji nad własnymi  działaniami, przez co doskonalą umiejętność rozwiązywania problemów w sposób samodzielny lub we współpracy z innymi – wówczas możemy mówić o rozwoju autonomii.

Współpraca w planie daltońskim zawiera w sobie kontekst społeczny i dydaktyczny. Dzieci nie tylko uczą się współżycia w grupie i wzajemnego szacunku, ale także pracy zespołowej. Kształtują umiejętności współpracy z innymi dziećmi i wspólnego osiągania wyznaczonych celów.

Plan daltoński stwarza możliwości rozwoju odpowiedzialności.  Z jednej strony daje dzieciom swobodę wyboru, jakie zadania będą wykonywały, kiedy, jak i z kim. Z drugiej strony uczy odpowiedzialności za podjęte decyzje i za wykonaną pracę. Powierzanie dziecku różnych obowiązków, planowanie pracy i wywiązywanie się z tego motywuje je jeszcze bardziej i powoduje, że dziecko staje się świadomym i odpowiedzialnym uczestnikiem procesu edukacyjnego.

Refleksja jest nierozerwalnie związana ze wszystkimi pozostałymi filarami i jest możliwa tylko wtedy, gdy jasno określimy dziecku cel przed przystąpieniem do pracy. Znając go może zaplanować swoją pracę, uczy się podejmowania decyzji, a w konsekwencji bierze na siebie odpowiedzialność za własne działania. Refleksja to nic innego jak wyciąganie wniosków czy i jakie trudności dziecko napotkało podczas wykonywania określonego zadania od samego momentu planowania pracy do jej zakończenia i prezentacji nauczycielowi i na forum grupy.

Angażując dzieci w refleksję, zachęcamy je do wykraczania poza zwykłe raportowanie tego, co udało im się wykonać. Pomagamy im uświadomić sobie to, czego nauczyli się w całym procesie, co było interesujące, jak się czują, co mogą zrobić, aby wykorzystać lub rozszerzyć nabyte doświadczenie. Procesowi refleksji podlega również praca w parach i praca zespołowa, nie tylko ze względu na wydźwięk dydaktyczny, ale również społeczny. Umiejętność analizowania własnej pracy czy zachowania jest niezbędna by dziecko zauważyło własne postępy. Dlatego tak ważnym jest by uczyć tej umiejętności już od najmłodszych lat.

Pedagogika planu daltońskiego daje narzędzia i sposoby pozwalające na indywidualizację procesu nauczania. Stwarza możliwości do niezależnej i samodzielnej pracy każdego dziecka. Zapewnia możliwość działania, mierzenia się z materią edukacyjną i społeczną a nie sięganie wyłącznie po gotowe rozwiązania. Dziecko poszukuje, bada świat i wyciąga wnioski, tzn. otrzymuje prawo wyboru. Samo może zaplanować, kiedy wykona wyznaczone zadania.

W koncepcji planu daltońskiego nauczyciel nie jest liderem procesu, lecz osobą wspierającą. Nie tylko on bierze odpowiedzialność za proces uczenia, lecz część tej odpowiedzialności powierza dziecku. Jest obserwatorem i podejmuje działanie wtedy, kiedy jest naprawdę potrzebny. Nauczyciel nie jest nauczycielem ,,nauczającym”, ale osobą stwarzającą sytuacje, w których dziecko uczy się – bo samo tego chce.

Do tej pory, we wszystkich grupach w naszym przedszkolu opracowaliśmy i wdrożyliśmy następujące elementy i założenia planu daltońskiego:

Proces edukacji według planu daltońskiego jest wizualizowany, co pozwala dzieciom lepiej zrozumieć i zapamiętać zasady funkcjonowania w miejscu, w którym przebywają tj. w przedszkolu. Wizualizacja procesu dydaktyczno–wychowawczego odbywa się poprzez wyposażenie sal w kolorowe obrazki stanowiące swego rodzaju instrukcje, które doskonale ułatwiają dzieciom samodzielne funkcjonowanie. Wszystkie pomoce umieszczone są na wysokości  dzieci oraz w zasięgu ich wzroku tak, aby ułatwić im do nich dostęp.

Każdy dzień w przedszkolu rozpoczyna się od wspólnego planowania dnia. Dzieci za pomocą ilustracji prezentujących w sposób symboliczny różne działania i aktywności ustalają wraz z nauczycielem przebieg dnia. Dzieci używając wskaźnika, wiedzą co aktualnie się dzieje i co czeka je za chwilę.

Stosowanie oznaczonych kolorów, przypisanych do poszczególnych dni  tygodnia. Dzieci codziennie rano zaznaczają kwiatek odpowiedniego koloru, który odzwierciedla właściwy dzień tygodnia. Dzięki temu już 3 latki zdobywają umiejętność rozróżniania dni tygodnia, zanim jeszcze nauczą się rozpoznawać nazwy tychże dni.

Dzieci przy pomocy zdjęć lub kartoników z imieniem, każdego dnia oznaczają swoją obecność po przyjściu do sali zajęć oraz odznaczają ją przy wyjściu do domu. Uczą się w ten sposób obowiązkowości i systematyczności.

Dzieci każdego dnia po wejściu do sali określają swoje samopoczucie poprzez przypięcie własnego zdjęcia lub kartonika z imieniem na ilustracji z emotikoną symbolizującą określoną emocję (radość, smutek, złość/niezadowolenie). W dowolnym momencie w ciągu dnia mogą zmienić oznaczenie, w zależności od tego jak zmienia się ich samopoczucie.

Ważnym krokiem w rozwijaniu umiejętności dzieci jest wykonywanie zadań w parach. Każdego tygodnia pary się zmieniają, co pozwala dzieciom na kontakt i lepsze poznanie koleżanek i kolegów. Dzieci mogą bawić się z przyjaciółką czy przyjacielem, jednakże podczas zaplanowanych zadań pracują z osobą „z pary” w danym tygodniu. Uczą się w ten sposób współpracować z innymi bez wykluczania kogokolwiek. Ta umiejętność przyda się przedszkolakom w kolejnych latach, kiedy będą współpracować zadaniowo, np. w szkole. Wizualizacja par w postaci zestawionych zdjęć lub imion dzieci pozwala ułatwić zapamiętanie, z kim zostały dobrane „do pary” w określonym tygodniu.

Dzieci lubią obchodzić urodziny w przedszkolu. Zobrazowanie kalendarza urodzin pozwala na przybliżenie i umiejscowienie daty ich urodzin w przestrzeni całego roku. Jednocześnie przedszkolaki utrwalają przy tym nazwy pór roku i miesięcy, uczą się empatii i relacji społecznych.

Przedszkolaki, za pomocą specjalnie przygotowanych piktogramów przedstawiających zjawiska atmosferyczne, zaznaczają każdego dnia jaka jest aktualnie pogoda. Zdarza się, że w czasie dnia pogoda się zmienia, więc dzieci dodają kolejny obrazek. Dzięki systematycznie wykonywanej czynności, na koniec tygodnia mają przegląd zjawisk atmosferycznych z kilku dni. Korzyści z pracy z kalendarzem pogody to przede wszystkim poznanie nazw i cech charakterystycznych zjawisk atmosferycznych i pór roku.

Jest to także wstęp do odczytywania kodów za pomocą piktogramów. Obserwacja zjawisk pogodowych ćwiczy spostrzegawczość, ale może być także doskonałym elementem doświadczania przez dziecko i kształtowania procesów w ciągu dnia i tygodnia.

W każdy poniedziałek wybieramy dyżurnych, którzy przez cały tydzień wypełniają określone obowiązki. Zdjęcia/imiona dyżurnych umieszczone zostają na tablicy przy emblematach symbolizujących rodzaj dyżuru. Proponowane w przedszkolu dyżury to: dyżurni od stolików, od łazienki, od zabawek, kącika plastycznego, kącika przyrodniczego, kącika literackiego czy tzw. strażnik czasu. Ponadto jest osoba pełniąca funkcje głównego dyżurnego, pomocnika nauczyciela czyli tzw. „pomocna dłoń”. Dyżury można modyfikować w zależności od potrzeb danej grupy.

Odpowiada za kontrolę poziomu głośności podczas poszczególnych aktywności, tj. zajęć dydaktycznych, pracy indywidualnej, zabawy swobodnej czy posiłków. Jest on zwizualizowany przy pomocy ilustracji zwierząt, które symbolizują określony poziom hałasu w grupie, np. „ciche myszki, radosne kotki, piejące koguty i biegające słonie”.

W każdej sali przedszkolnej znajduje się zegar organizujący czas, który wyznacza odcinki czasowe – 5, 10, 15 i 30 minut. Każdemu z tych przedziałów czasowych przypisany jest określony kolor na tarczy zegara, co w sposób obrazowy, pozwala zrozumieć dzieciom długość upływającego czasu.  Zadaniem „strażnika czasu” jest kontrolowanie czasu, który został zaplanowany na określone czynności, np. wykonanie określonego zadania, zabawę itd.

Sygnalizator wykorzystywany jest najczęściej podczas pracy samodzielnej dzieci.  Pomaga w niewerbalnej komunikacji nauczyciela z dziećmi. Określone kolory mają różne znaczenie:

·      Kolor czerwony oznacza pracę samodzielną,

·      Kolor żółty to praca w parach, konsultacje z osobą z pary, pomocnikami, pozostałymi dziećmi,

·      Kolor zielony to czas na konsultacje z nauczycielem.

To zobrazowanie kodeksu zachowania/funkcjonowania dzieci w grupie. Jest to wygodny sposób wprowadzenia określonego porządku w grupie. Nauczyciel nie musi często powtarzać konkretnych zasad. Wystarczy, że wskaże dzieciom na tablicy konkretny symbol. Wówczas, przyzwyczajone do tego sposobu, dzieci starają się panować nad negatywnymi emocjami i przestrzegać reguł. Mobilizacją do oczekiwanych zachowań jest stosowanie zasady utraty przywileju w sytuacji ciągłego naruszania reguł kodeksu.

To specjalna tablica z grafikami/zdjęciami umiejętności, które przedszkolak zdobywa stopniowo na przełomie kilku lat trwania edukacji przedszkolnej. Po opanowaniu określonej umiejętności dzieci przy pomocy zdjęcia lub kartonika ze swoim imieniem, samodzielnie oznaczają się przy grafice symbolizującej daną umiejętność. Jest to dobra motywacja dla rówieśników, aby dążyć do zdobywania kolejnych sprawności pamiętając jednak o tym, że każdy z nas uczy się w innym tempie.

Kąciki tematyczne/zajęciowe zostały oznaczone w salach kartonikami z odpowiednią grafiką i podpisem. Dodatkowo przy pomocy cyfr lub grafik określono liczbę dzieci, które jednocześnie mogą korzystać z danego kącika. Przedszkolaki przy pomocy klamerek ze swoim imieniem zaznaczają, w którym kąciku aktualnie pracują/bawią się. Pozwala to na samokontrolę przez dzieci ich liczby w danym miejscu w sali oraz przemyślane i kreatywne korzystanie z kącików.

Instrukcja w postaci, odpowiednio zaprojektowanych i ułożonych we właściwej kolejności, grafik krok po kroku w klarowny sposób pokazuje przedszkolakom jak prawidłowo wykonywać określone czynności od początku do końca.  Instrukcje czynnościowe umieszczone w łazience szczegółowo obrazują w jaki sposób prawidłowo myć ręce oraz jakich czynności nie należy pominąć podczas korzystania z toalety. Natomiast instrukcje umieszczone w szatni przypominają dzieciom o odpowiedniej kolejności ubierania i rozbierania odzieży wierzchniej przed wyjściem i po powrocie z podwórka. Takie wizualizacje zapewniają dzieciom możliwość dużej samodzielności.

Jednym z podstawowych elementów sali jest tablica zadań, na której umieszczane są zadania, które dzieci wykonują w przeciągu całego tygodnia. Przy każdym z nich znajdują się przybory, których należy użyć lub cała instrukcja postępowania. Nauczyciel przygotowuje zadania na dwóch poziomach. Te o wyższym stopniu trudności umownie oznacza czerwoną kopertą. Przedszkolaki mają możliwość dokonania wyboru stopnia trudności.  Na początku tygodnia dzieci samodzielnie planują którego dnia wykonają poszczególne zadania.  W tym celu wieszają na tablicy zadań magnes w kolorze dnia tygodnia, w którym planują wykonać zadanie. Po jego wykonaniu przedszkolaki zaznaczają ten fakt przy pomocy kolejnego magnesu w kolorze symbolizującym dzień tygodnia, w którym praca została zakończona. W piątek następuje podsumowanie wykonanych zadań oraz omówienie efektów działań związanych z planowaniem.

W tym roku szkolnym rozwijamy również umiejętność dokonywania autorefleksji. Dzieci samodzielnie oceniają stopień trudności pracy. W tym celu, po zakończeniu pracy, obok magnesu w odpowiednim kolorze, dzieci umieszczają odpowiedni znaczek:

• słoneczko – opanowanie tej umiejętności nie sprawiło mi najmniejszej trudności;
• chmurka – opanowanie tej umiejętności sprawiło mi niewielka trudności;
• chmurka z deszczem – opanowanie tej umiejętności sprawiło mi dużą trudność.

Każdego dnia, chętne dzieci, zaraz po przyjściu do przedszkola mogą wykonać tzw. „zadanie na start”. Kilkakrotnie zmieniające się w ciągu tygodnia zadania umieszczanie są przez nauczyciela w specjalnie wydzielonym w sali kąciku. Ich celem jest poranne rozbudzenie aktywności dziecka zanim jeszcze przystąpi ono do udziału w zajęciach właściwych.

Jest to przestrzeń do wykonania określonego zadania przez dzieci zorganizowana poza salą zajęć. Takie kąciki powstały w ostatnim czasie w naszym przedszkolu i cieszą się dużym zainteresowaniem ze strony dzieci. Zanim jednak przedszkolaki wyjdą poza salę swojej grupy, nauczyciel musi być w pełni przekonany, iż dzieci zrozumiały zasady korzystania z tejże przestrzeni, które są jasno określone w każdej grupie. Dzieci z niezwykłym entuzjazmem  przywieszają  swoje imię/zdjęcie do tablicy wyjść, informując tym samym o korzystaniu z kącika zewnętrznego. W każdym przypadku wykonywania zadań w kącikach zewnętrznych przez dzieci pracownicy przedszkola dyskretnie je obserwują w celu zapewnienia bezpieczeństwa.

W ciągu całego roku szkolnego planujemy zajęcia, które „prowadzi” chętne dziecko z grupy. Dzieci znakomicie odnajdują się w roli ekspertów. Z wielkim zaangażowaniem i przejęciem przygotowują się do zajęć, które prowadzą z niewielką pomocą nauczyciela. Zarówno dzieci, chętnie zgłaszają się do przygotowania zajęć, jak i rodzice, wkładają dużo wysiłku w przygotowanie takich zajęć. Nasi eksperci mogą w ten sposób wykazać się wiedzą i umiejętnościami w zakresie tematyki będącej w kręgu ich zainteresowań.

We wszystkich grupach stopniowo wprowadzamy ujednolicone utwory muzyczne, które organizują dzieci do określonych działań i aktywności. Kiedy słyszą określony utwór, nie potrzebują dodatkowych poleceń nauczyciela, aby wiedzieć jakie zadanie mają wykonać, bądź jaka forma aktywności czeka je za moment. Muzyka wyznacza im czas sprzątania zabawek, wyciszenie przed zajęciami oraz moment, w którym  ustawiają się parami, czy też przygotowują się do posiłku. Od września wprowadzałyśmy systematycznie i regularnie piosenki tematycznie,  np.

• „Witaj nam nowy dniu” i „Jesteśmy w komplecie”, które śpiewamy każdego ranka na powitanie,
• „Budujemy ciszę” – w celu wyciszenia grupy, przygotowania do zajęć,
• „Pary, pary, śliczne pary” – w sytuacji ustawiania się parami,
• „Piosenka sprzątająca”- kiedy nadszedł czas końca zabawy,
• „Obiad, obiad, cieszymy się” – gdy należało przygotować się do posiłku.

Przedszkolaki, kiedy słyszą określoną piosenkę, chętnie ją śpiewają, a także szybko i sprawnie podejmują określone działanie.